1) Lưu lượng xả và mực nước hồ: vấn đề cốt lõi mà dân ít được biết
Mỗi hồ thủy điện có mực nước dâng bình thường và mực nước giới hạn trước lũ.
Trong nhiều năm, nhiều hồ đều vận hành theo “nguyên lý kinh tế”:
- Giữ nước đầy để phát điện, tối đa hóa doanh thu.
- Khi mưa ập tới, hồ không còn dung tích phòng lũ, buộc phải mở xả lớn – thậm chí xả với lưu lượng tương đương hoặc lớn hơn lượng nước về hồ.
Ví dụ (đã được báo chí xác nhận):
- Thủy điện Sông Ba Hạ từng xả 16.100 m³/s – vượt cả lũ lịch sử 1993.
Khi “xả cưỡng bức”, nước dồn về hạ du với tốc độ lớn, biến toàn bộ vùng dân cư trở thành rốn lũ nhân tạo.
Lũ tự nhiên thường từ từ.
Lũ thủy điện là lũ dồn, lũ sốc, lũ bất ngờ.
Đó là lý do nước có thể dâng trong vài giờ, người dân không kịp trở tay.
2) Hệ thống hồ bậc thang – nguyên nhân khiến lũ chồng lũ
Miền Trung – Tây Nguyên có đặc thù là hồ bậc thang:
- Hồ trên xả → hồ dưới buộc phải mở theo
- Hồ dưới không còn khả năng giữ nước
- Toàn bộ lưu vực trở thành “đôi đòn thủy lực”
Về kỹ thuật, đây được gọi là phản ứng dây chuyền.
Điều nguy hiểm là:
- Chỉ cần 1 hồ xả sai thời điểm, cả hệ thống phía dưới phải xả theo, dù không muốn.
- Hạ du nhận toàn bộ áp lực nước trong khi không có hồ điều tiết cuối cùng để giảm lũ.
Hệ thống này nếu không điều phối bằng bản đồ điều hành liên hồ (được cập nhật theo giờ) thì chỉ cần 1 quyết định sai – là đủ để cả một tỉnh ngập.
Việt Nam nhiều năm nay chưa có bản đồ phòng lũ liên hồ hoàn chỉnh – đây là yếu tố kỹ thuật cực kỳ nguy hiểm.
3) Thời điểm xả và cảnh báo hạ du: vấn đề sống – chết
Theo quy định, trước khi xả, hồ phải:
- Phát cảnh báo 3 cấp
- Thông báo bằng tin nhắn, loa truyền thanh, chính quyền địa phương
- Cho người dân thời gian sơ tán
Nhưng thực tế thường xảy ra 3 vấn đề:
(1) Thông báo quá trễ
Nước về nhanh → hồ đầy → buộc xả gấp → dân chỉ biết qua video mạng xã hội.
Ví dụ mới nhất:
Đồng Nai phải yêu cầu Lâm Đồng cung cấp thông tin xả lũ kịp thời vì hạ du không nhận được cảnh báo đúng giờ.
(2) Cảnh báo không đến được người dân
- Nhiều nơi mất điện, mất sóng → loa không hoạt động
- Tin nhắn gửi khi dân đã kẹt trong vùng ngập
(3) Xả lũ vào ban đêm
Đây là điều nguy hiểm nhất.
Không có quốc gia văn minh nào chấp nhận xả lũ ban đêm khi dân chưa sơ tán.
Không phải lũ gây chết người – mà là cách vận hành xả lũ.
Ngay cả khi thiên tai lớn, trách nhiệm kỹ thuật vẫn thuộc về đơn vị quản lý hồ và cơ quan điều hành lưu vực.
————————
GIẢI PHÁP ĐỂ VIỆT NAM TRÁNH TÁI DIỄN THẢM HỌA XẢ LŨ
(Một bản hiến kế mang tính kỹ thuật – quản trị – pháp lý)
Thiên tai là điều không tránh khỏi.
Nhưng thảm họa do quản lý kém, do xả lũ bất ngờ, do cảnh báo chậm trễ — hoàn toàn có thể tránh được.
Để không còn những mùa nước mắt như miền Trung – Tây Nguyên, chúng ta cần một hệ thống vận hành hồ chứa – thủy điện minh bạch, có trách nhiệm và chuẩn quốc tế.
Dưới đây là bản hiến kế đầy đủ:
1. Xây dựng bản đồ nguy cơ ngập lụt theo mô hình quốc tế
Việt Nam hoàn toàn có thể làm được, vì đây là kỹ thuật cơ bản trong ngành thủy văn:
Bản đồ phải có dữ liệu:
• Địa hình, lưu vực sông
• Dung tích các hồ chứa
• Khả năng thoát lũ
• Mực nước hồ theo thời gian thực
• Vùng hạ du chịu ảnh hưởng trực tiếp khi xả lũ
Những bản đồ này Nhật Bản, Hàn Quốc, Mỹ… công khai cho dân, và hiển thị ngay trên điện thoại.
2. Công khai mực nước hồ, lưu lượng xả theo thời gian thực
Người dân có quyền biết:
• Hồ đang chứa bao nhiêu %
• Khi nào sẽ xả?
• Xả bao nhiêu m³/giây?
• Khu vực nào sẽ ngập trong bao lâu?
Đây là thông tin bắt buộc, không phải “ưu ái” dân.
Nếu Nhật có Earthquake Warning, Mỹ có Flood Alert, thì Việt Nam phải có Dam Release Alert.
3. Quy định chặt chẽ về thời gian báo trước khi xả lũ
Đây là điểm yếu chết người của Việt Nam.
Tại nhiều nơi:
• Thủy điện báo trước 15 – 30 phút
• Dân không kịp chạy
• Lũ ập xuống ban đêm → tạo ra thảm họa
Chuẩn quốc tế: báo trước 6–12 giờ.
Cảnh báo phải qua:
• SMS tự động
• Loa phóng thanh
• Zalo/Ứng dụng nhà nước
• Đài truyền hình
• Còi báo động tại xã/phường
4. Giám sát độc lập việc vận hành thủy điện
Hiện nay thủy điện tự báo – tự xả – tự chịu trách nhiệm.
Đó là công thức tạo ra thảm họa.
Cần có:
• Hội đồng giám sát độc lập
• Thiết bị đo mực nước, lưu lượng không cho can thiệp thủ công
• Tự động ghi log, lưu trữ 5 năm
Nếu xả sai quy trình → bị xử lý hình sự, như nhiều quốc gia đang áp dụng.
⸻
Hệ thống hồ bậc thang phải vận hành phối hợp
Ở miền Trung – Tây Nguyên có hồ trên – hồ dưới.
Chỉ cần hồ trên xả gấp, hồ dưới không kịp mở → toàn bộ hạ du chìm trong biển nước.
Cần:
• Bản đồ vận hành chuỗi hồ
• Quy định “hồ trên xả → hồ dưới buộc phải xả theo lưu lượng an toàn”
• Trung tâm điều hành vùng (không để mỗi tỉnh tự xử lý)
6. Kiểm toán độc lập hồ thủy điện mỗi năm
Lý do:
Nhiều hồ để nước vượt mực nước chết, vượt mực nước đón lũ — khiến khi mưa đến không còn sức chứa → buộc phải xả.
Giống kiểm toán tài chính, nhưng là kiểm toán an toàn đập.
Công khai báo cáo để dân biết vùng mình sống có an toàn hay không.
7. Xây dựng lực lượng cứu hộ đường không chuyên nghiệp
Trực thăng Việt Nam có khả năng:
• Bay trong mưa
• Cứu người bằng dây tời
• Nhấc người khỏi mái nhà
Nhưng hiện nay trực thăng chỉ thả hàng mà ít khi cứu người trực tiếp.
Cần:
• Đào tạo tổ lái chuyên cứu hộ
• Trang bị móc tời, dây cứu sinh đạt chuẩn
• Lập đội phản ứng nhanh trực thăng – cano – drone
• Đặt mục tiêu: “30 phút xuất kích – 3 giờ tiếp cận điểm nguy hiểm”
8. Pháp luật hóa “Trách nhiệm hình sự khi xả lũ sai quy trình”
Không thể chấp nhận việc:
• Thiệt hại hàng nghìn tỉ
• Hàng chục người mất
• Nhưng chỉ… “rút kinh nghiệm”
Quy định rõ:
• Xả lũ sai → khởi tố Điều 360 – Thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng
• Che giấu thông tin → khởi tố Điều 316 – Không cứu giúp người đang nguy hiểm
Khi đó, mỗi quyết định xả lũ sẽ phải được cân nhắc bằng trách nhiệm thật, không phải chỉ bằng… văn bản.
9. Đưa người dân vào hệ thống giám sát – phản ánh
Người dân có quyền:
• Quay video thực địa
• Cảnh báo khu vực nguy hiểm
• Báo cáo thiệt hại
• Kiến nghị điều tra việc xả lũ
Quyền giám sát chính quyền là quyền hiến định, không ai được cấm.
Thảm họa có thể tránh được, nếu chúng ta dám thay đổi
Lũ là thiên tai.
Nhưng chết vì xả lũ — đó là nhân tai.
Một quốc gia muốn phát triển phải đặt mạng người lên trên:
• thành tích
• hình ảnh
• khẩu hiệu
• báo cáo đẹp
Chỉ cần làm đúng 9 điểm trên, Việt Nam có thể chấm dứt những mùa lũ tang thương.
Và quan trọng nhất:
Hệ thống quản lý phải minh bạch, để người dân không còn phải chạy lũ trong tuyệt vọng, và không một ai phải đứng trên nóc nhà cầu cứu./.
Hong Thai Hoang
